Diatonisch Nieuwsblad is bedoeld voor de liefhebbers van trekharmonica, anglo-concertina, bandoneon en mondharmonica. Dit zijn diatonische/wisseltonige muziekinstrumenten met doorslaande tongen. Wat voor instrumenten zijn dit? En wat verstaan we onder diatonisch, wisseltonig en doorslaande tongen?
Trekharmonica
Trekharmonica’s zijn er in soorten en maten, zoals de eenrijer, tweerijer, drierijer en lepelbasser. De stemmingen en systemen variëren ook. Al die soorten hebben weer hun eigen repertoire. Zo speel je cajun-muziek liefst op een eenrijer en Engelse dansmuziek op een BCC#-systeem.
Sherborne jig, speler Mik Lammers, tweerijer-trekharmonica (cd Staalkaart van het vrije riet)
Sophie Cavez op drierijer trekharmonica (foto Ronald Rietman).
Bandoneon
De bandoneon is volgens Carel Kraayenhof feitelijk een uit zijn krachten gegroeide trekharmonica, vertelt hij in Diatonisch Nieuwsblad 117.
Have no fear (Kurt Weill), speler Marc Constandse, bandoneon (cd Staalkaart van het vrije riet)
Carel Kraayenhof op bandoneon (foto Rob Kraaipoel).
Anglo-concertina
De anglo-concertina is een klein zeshoekig diatonisch-wisseltonig balginstrument.
Petetti Nuruokalinen, speler Marien Lina, anglo-concertina (cd Staalkaart van het vrije riet)
Marion van Kouwen op anglo-concertina.
Mondharmonica
Bij de mondharmonica fungeren de longen als balg door te blazen en zuigen.
Muineira de Coia (Carlos Xusto), speler Arina Stam, mondharmonica (cd Staalkaart van het vrij riet):
Arina Stam op mondharmonica.
Wat is diatonisch/wisseltonig?
Over deze begrippen bestaan veel misverstanden. De discussies erover kunnen hoog oplaaien. Diatonisch versus chromatisch zijn muzikale begrippen. Wisseltonig versus gelijktonig zijn instrumentaal-mechanische begrippen.
Diatonisch
Diatonisch betekent: voortschrijdend met hele en halve toonsafstanden. Westerse toonladders zijn gebaseerd op een verdeling van het octaaf in vijf hele en twee halve toonsafstanden.
Als je een ‘gewone’ toonladder zingt (do-re-mi-fa-sol-la-si-do), heeft zo’n toonladder altijd dezelfde opbouw. Ongeacht op welke hoogte je begint te zingen. Hij bestaat steeds uit dezelfde (niet gelijke) afstanden tussen de opeenvolgende tonen: heel, heel, half, heel, heel, heel, half. Op de piano zijn dat bijvoorbeeld de witte toetsen als je de toonladder van C-majeur speelt.
Elke serie van zeven achtereenvolgende witte pianotoetsen levert trouwens een diatonische toonladder op. Dat kan dus de ‘gewone’ majeur- of mineur ladder zijn (C-majeur of A-mineur). Maar het kan ook een andere stamtoonladder zijn, zoals de Dorische of Mixolydische. Deze oude kerktoonladders worden in de folkmuziek nog veel gebruikt.
Chromatisch
Als in de diatonische toonladder de tussenliggende ruimtes van de hele toonsafstanden zijn gehalveerd, noemen we de toonladder chromatisch (‘gekleurd’). De diatonische toonladder van zeven tonen wordt gekleurd tot een chromatische van twaalf tonen. Op de piano zijn dat de witte toetsen opgevuld met de zwarte toetsen die ertussen zitten.
Wisseltonig
Wisseltonige (bisonore) instrumenten laten verschillende tonen horen bij een omkering van de luchtstroom. Meestal zijn dit instrumenten met een balg. Wanneer je één knop ingedrukt houdt en de luchtbeweging verandert (duwen en trekken) klinken er verschillende tonen. Maar ook de mondharmonica is wisseltonig: hier doen de longen dienst als balg, terwijl je blaast of zuigt.
Gelijktonig
Een aantal verwante instrumenten is niet wisseltonig, maar gelijktonig. Daarmee houdt het Diatonisch Nieuwsblad zich niet bezig. Gelijktonig (unisonoor) wil zeggen dat er onder één knop altijd maar één toon zit, of je nu duwt of trekt. Gelijktonige verwante instrumenten zijn: accordeon; Engelse concertina, Duitse concertina; Zuidoost-Aziatische sheng.
Wat zijn doorslaande tongen?
Een doorslaande tong of vrij riet is een strip van metaal in een precies passend frame. Als er lucht tegen de strip wordt geblazen, buigt hij door en kan de lucht even door de ontstane opening ontsnappen. Door de veerkracht van het metaal springt de strip terug en onderbreekt daardoor de luchtstroom. Dit plotselinge onderbreken van de luchtstroom zorgt voor een trilling in de omringende lucht en veroorzaakt zo een geluidsgolf.
Een doorslaande tong, binnenzijde trekharmonica.